Տրդատ Գ թագավորը և Գրիգոր Լուսավորիչը Ք.ա. 301թ. Հայաստանում քրիստոնեությունը հռչակեցին պետական կրոն: Դա բավական էր, որ հաջորդ հարյուրամյակներին ձևավորվեին ու զարգանային գեղարվեստական նոր ձևեր ու լուծումներ քաղաքաշինության, ճարտարապետության ու կերպարվեստի մեջ, որոնք դարձան ավելի առանձնահատուկ` տեղային և խորը ազգային։ 405թ. Մեսրոպ Մաշտոցը` հայոց կաթողիկոս Սահակ Պարթևի և Վռամշապուհ արքայի հովանավորությամբ, ստեղծում է հայոց գիրը, որը դառնում է ազգային ինքնության մի մեծ առաընթաց, քանի որ կրթությունը Հայաստանում գլխավորապես հունարեն կամ ասորերեն էր։ Մեսրոպ Մաշտոցը ու Սահակ Պարթևը հիմք դրեցին հայոց ազգային նոր դպրոցին: Հայոց գրերն ավելի մատչելի ու դյուրին դարձրին քրիստոնեության տարածումը ողջ Հայաստանի տարածքում: Աննախադեպ վերելք ապրեց թարգմանական գրականությունը, որի առաջին նմուշը հայերեն Աստվածաշունչն էր: Մեսրոպյան այբուբենով ստեղծված թարգմանական և ինքնուրույն գրական ժառանգությունն այնքան հարուստ էր ու կատարյալ, որ 5-րդ դարը դառնում է հայ մշակույթի պատմության «Ոսկե դարը»:
5-րդ դարի հենց սկզբից, շնորհիվ գրերի գյուտի, բուռն ծաղկում ապրեց հայ պատմագրությունը: Ագաթանգեղոսն իր պատմությունը նվիրել է Հայաստանում քրիստոնեության հաստատմանն ու տարածմանը: Նրան շարունակել է Փավստոս Բուզանդը՝ գրի առնելով հայոց պատմությունը մինչև 387թ. Հայաստանի բաժանումը Հռոմի և Պարսկաստանի միջև: Ղազար Փարպեցին մեզ է ներկայացրել 4-րդ դարի վերջի և 5-րդ դարի պատմությունը: Պատմիչն արժեքավոր և արժանահավատ տեղեկություններ է պահպանել Վարդանանց և Վահանանց պատերազմների մասին: Այս ապստամբության մասին է գրել նաև պատմիչ Եղիշեն: 5-րդ դարի մատենագիր Կորյունը տվել է իր ուսուցիչ Մաշտոցի կյանքի ու հայոց գրերի ստեղծման պատմությունը:
5-րդ դարի հայ պատմագիրների շարքում առանձնանում է պատմահայր Մովսես Խորենացին: Նրա հռչակավոր «Պատմություն Հայոց» երկը հայ ժողովրդի առաջին ամբողջական պատմությունն է՝ սկսած ծագումից մինչև 5-րդ դարի կեսերը: Այս անգնահատելի երկով մեզ են հասել նաև ժողովրդական բանահյուսության բազում նմուշներ՝ առասպելներ ու ավանդազրույցներ: Մովսես Խորենացին հայ ժողովրդի պատմությունը գրել է հարևան ժողովուրդների պատմությանը խորաթափանց
Նանե Ժամհարյանի բլոգ 